Op maandag 22 februari verzorgden Stephanie Welvaart, Jeftha Pattikawa en Charles Jeurgens in het kader van de Archiefdagen 2021 een inspiratiesessie rondom het thema inclusiviteit. De Code Diversiteit en Inclusie verstaat onder inclusie ‘de mate waarin makers, producenten, werkenden en publiek van alle identiteiten – zichtbaar of niet – zichzelf kunnen zijn en zich veilig en gerespecteerd voelen’.
Dit interactieve webinar had tot doel verschillende aspecten van het thema inclusiviteit binnen de archiefsector te belichten. Het webinar was opgebouwd rond drie invalshoeken: het eerste blok betrof taal, representatie en toegang, een tweede blok ging over opbouw van collecties en tijdens het afsluitende blok spraken we over welke stappen je als organisatie kunt zetten om met dit thema aan de slag te gaan. In ieder blok discussieerden deelnemers in kleine groepjes aan de hand van stellingen. In de chat werden de belangrijkste bevindingen gedeeld en doorlopend vragen gesteld en commentaar gegeven op hetgeen sprekers en deelnemers naar voren brachten.
Enkele reacties in de chat werden tijdens het webinar onvoldoende besproken en vragen alsnog om een korte toelichting. Tijdens de bespreking van het onderdeel taal, representatie en toegang werd ook het mechanisme van ‘silencing’ besproken. Michel-Rolph Trouillot heeft daar 25 jaar geleden het boek Silencing the Past. Power and the Production of History over geschreven. Hij laat aan de hand van een analyse van de succesvolle opstand van tot slaafgemaakten tegen de Franse overheersers op Haïti in 1791 zien waarom deze geschiedenis, die in 1804 tot onafhankelijkheid leidde, toch zo weinig aandacht heeft gekregen. Dat heeft te maken met wat op welke manier werd vastgelegd, welke documenten tot archieven werden toegelaten, hoe informatie gevonden kan worden, hoe informatie in archieven gebruikt wordt en welke verhalen verteld worden. Archiefinstellingen zijn uiteraard niet verantwoordelijk voor wat op welke wijze in het verleden werd vastgelegd, maar moeten wel bewust zijn van het selectieve, eenzijdige perspectief dat daarbij werd gehanteerd. Het witte mannelijke perspectief is in veel archieven het dominante perspectief. Als we kijken naar de aanwezigheid van tot slaafgemaakten, inheemse bevolking, en dat geldt evengoed voor de vertegenwoordiging van vrouwen in veel archieven, moeten we ons bewust zijn dat deze in de meeste gevallen via die bril zijn opgeschreven. Archiefinstellingen zijn weliswaar niet verantwoordelijk voor wat er is opgeschreven, maar spelen wel een belangrijke rol in welke informatie gevonden kan worden, welke woorden gebruikt worden om de inhoud van de archieven te beschrijven, welke informatie wordt gegeven om de eenzijdige machtsmechanismen van het verleden uit te leggen en zoveel mogelijk recht te doen aan de (vaak indirecte) aanwezigheid van gemarginaliseerde groepen in die archieven.
Tijdens het webinar werd in de chat onder meer gereageerd op de door ons gebezigde termen als ‘witte man’ en mechanismen van ‘doodzwijgen’, verwijzend naar bovengenoemd dominante, wit-mannelijke perspectief en het onzichtbaar maken en houden van gemarginaliseerde groepen. Termen die, zo bleek uit enkele reacties in de chat, bij sommigen een ongemakkelijk gevoel opriepen, maar die door ons bewust werden gebruikt. Zwart en wit zijn immers niet enkel kleuren die duiden op een bepaald biologisch kenmerk, maar zijn vooral culturele en politieke concepten. Of zoals Gloria Wekker in haar boek Witte onschuld. Paradoxen van kolonialisme en ras schrijft: ‘Het benoemen van ‘witheid’ ontdoet dit begrip van zijn ongemarkeerde, ongenoemde status die op zichzelf een gevolg is van zijn dominantie.’ Het is volgens ons een voorwaarde om zulke concepten en mechanismen onder ogen te zien en te onderzoeken om te kunnen begrijpen hoe ze ook in het heden (kunnen) blijven doorwerken en welke rol archivarissen en archiefinstellingen hierin hebben. Op die manier kan gewerkt worden aan het tot stand brengen van inclusiviteitsbeleid waarbij ‘makers, producenten, werkenden en publiek van alle identiteiten – zichtbaar of niet – zichzelf kunnen zijn en zich veilig en gerespecteerd voelen’.
In de discussie over inclusiviteit in de archiefsector, die meer dan welke andere sector de directe sporen van een ongemakkelijk verleden beheert, en voortdurend bezig is om betekenisvolle bruggen tussen dat verleden en het heden te slaan, is het volgens ons belangrijk om zulke lastige en met emotie gepaard gaande gesprekken op een respectvolle manier met elkaar te voeren. In de chat gaven de deelnemers een weerslag van de korte uitwisselingen in de break-out rooms, naar aanleiding van stellingen rondom de thema’s taal, representatie en toegang en de opbouw van collecties.[1] Naar voren kwam bijvoorbeeld het belang van de relatie tussen archiefinstellingen en betrokken gemeenschappen en de rol die laatstgenoemden kunnen spelen in onder andere het beschrijven van collecties. Naast deze samenwerkingen werd ook het belang van partnerschap tussen instellingen onderling genoemd, zoals archieven met verschillende soorten collecties, musea en andere kennisinstituten. Een project van de Gerrit Rietveld Academie en het Stadsarchief Amsterdam werd als voorbeeld gegeven, waarin samen met betrokken vrouwen aan een Community Archive rondom vroegere emancipatiebewegingen wordt gewerkt: ‘Niets over ons zonder ons.’ Ook werd de veranderende rol van archiefinstellingen genoemd, namelijk als facilitatoren en verbinders, waarin eigenaarschap bij de archiefvormer blijft. Een van de deelnemers lichtte de rol toe van het archief als machthebber. Enerzijds kan een archief duurzame toegankelijkheid garanderen, anderzijds kan er vanuit gemeenschappen ook een voorkeur bestaan voor het decentraal bewaren van hun archieven, vanwege de kans op misrepresentatie. Het krakersarchief werd als voorbeeld genoemd. Op de vraag welke stappen organisaties kunnen zetten kwam onder andere de aanpassing van beschrijving en metadata naar voren, waar bijvoorbeeld de vraag werd gesteld: in welke taal ontsluit je? Wat meerdere keren genoemd werd is het belang van diversiteit in het medewerkersbestand, niet alleen in ondersteunende functies, maar ook in collectievormende functies en managementposities. Ook werd het belang onderstreept van bewustwording van blinde vlekken, die ervoor zorgen dat mensen en groepen (onbewust) buitengesloten worden. Diversiteit binnen de organisatie en het mee laten kijken en denken door mensen van buiten de organisatie kunnen bijdragen aan de nodige bewustwording.
Deze kleine selectie van de ideeën en acties genoemd tijdens dit webinar laten zien dat er niet één kant-en-klare oplossing bestaat voor het voeren van een effectief inclusiviteitsbeleid. Daarom is het zo belangrijk dat het gesprek gevoerd blijft worden en veranderingen doorgevoerd, ook (juist!) als het ongemakkelijk wordt.
Stephanie Welvaart
Jeftha Pattikawa
Charles Jeurgens
[1] Door deelnemers werd in de chat ook interessante referenties gegeven namelijk: https://www.youtube.com/watch?v=atX14DDvKbw Lezing door Michelle Caswell ‘Whose Digital Preservation? Locating Our Standpoints to Reallocate Resources’, gegeven tijdens iPRES conferentie 2019 in Amsterdam. En: https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/praktijkvoorbeelden/overzicht-praktijkvoorbeelden/schiedam-stedelijk-museum.
Charles Jeurgens
(foto Dirk Gillissen)
Jeftha Pattikawa
(foto Eric Fecken)
Stephanie Welvaart